Chào các bạn!
Hôm nay chúng ta sẽ cùng tìm hiểu về một cách “chú tâm” (tập trung sự chú ý) rất đặc biệt, giúp chúng ta hiểu rõ hơn về thế giới quanh mình và chính bản thân mình. Bài học này có hai phần chính: “Thực tại là gì?” và “Luật Nhân Quả hoạt động như thế nào?”
Phần 1: Khám Phá “Thực Tại” – Những Gì Chúng Ta Trải Nghiệm
“Thực tại” là tất cả những gì mình thấy được, nghe được, cảm nhận được và nhận biết được. Có hai cách hiểu về thực tại:
- Hiểu rằng thực tại là thế giới vật chất xung quanh ta.
- Hiểu rằng thực tại chính là những cảm giác mà ta trải nghiệm.
Vậy đâu mới là sự thật?
Cách hiểu 1: Thực tại là Thế giới Vật chất (Cách hiểu phổ biến nhưng là hiểu sai)
- Chúng ta thường nghĩ rằng: Mắt mình nhìn thấy cái bàn, bông hoa (Sắc trần); tai mình nghe tiếng nhạc, tiếng xe cộ (Thanh trần); mũi ngửi thấy mùi thơm (Hương trần); lưỡi nếm vị ngọt, cay (Vị trần); thân mình chạm vào quyển sách, cảm thấy nóng lạnh (Xúc trần); và ý nghĩ của mình nhận biết những điều đó (Pháp trần). Đây là quan điểm “Nhị Nguyên Tâm Vật”, tức là có “Ta” (chủ thể biết) và “Thế giới ngoại cảnh” (đối tượng được biết).
- Hệ quả của cách hiểu này:
- Khi gặp cái gì dễ chịu (ví dụ: được khen, ăn món ngon), mình sẽ thấy Thích (tham).
- Khi gặp cái gì khó chịu (ví dụ: bị mắng, thời tiết xấu), mình sẽ thấy Ghét, bực bội (sân).
- Khi gặp cái gì bình thường, không thích không ghét, mình có thể thấy chán và lại đi tìm cái gì đó dễ chịu hơn (si).
- Chúng ta thường cho rằng khổ đau là do thế giới bên ngoài mang lại (ví dụ: “Tại bạn A chọc mình nên mình mới tức!”).
- Và mình nghĩ rằng hạnh phúc có sẵn trong những thứ dễ chịu bên ngoài (như có đồ đẹp, nghe nhạc hay, giàu có, thành công).
- Vì vậy, để hết khổ, mình cố gắng thay đổi thế giới bên ngoài (ví dụ: cố kiếm nhiều tiền để mua được nhiều thứ mình thích).
- Cách hiểu này được cho là chưa đúng hoàn toàn với sự thật, còn bị sự thiếu hiểu biết (vô minh) và cách nhìn sai lệch (tà kiến) che mờ.
Cách hiểu 2: Thực tại là Cảm Giác (Cách hiểu đúng về thực tại)
Bây giờ chúng ta cùng “khảo sát” xem có đúng là như vậy không nhé:
- Khi bạn cầm một cục nước đá, bạn cảm thấy “lạnh”. Vậy cái “lạnh” đó có sẵn trong cục nước đá không? Hay khi bạn dùng một tay vừa cầm ly nước nóng, tay kia cầm cục nước đá, cảm giác ở hai tay sẽ khác nhau đúng không?
- Khi ở trong một căn phòng, có người thấy nóng, có người lại thấy lạnh, dù nhiệt độ phòng là như nhau. Vậy “nóng” có sẵn trong không khí không?
- Khi bạn nghe một bài hát, bạn thấy “hay”. Cái “hay” đó có nằm sẵn trong bài hát không, hay do tai bạn và tâm bạn cảm nhận?
- Khi ăn một cây mía, bạn thấy “ngọt”. Vị “ngọt” đó có phải ở sẵn trong cây mía không? Hay như món mắm tôm, có người thấy rất ngon, người khác lại không chịu được mùi vị đó.
- Màu xanh của lá cây có phải nằm sẵn ở chiếc lá không? Các loài vật khác nhau có thể nhìn thấy màu sắc của cùng một chiếc lá khác nhau đó.
Những ví dụ trên cho thấy:
- Thực tại chính là CẢM GIÁC (hay Cảm thọ) của chúng ta. Cái “lạnh”, “nóng”, “hay”, “dở”, “ngọt”, “đắng”, “đẹp”, “xấu”… không phải có sẵn trong đồ vật, âm thanh, hay cảnh vật. Mà chúng là những cảm giác sinh ra khi 6 giác quan của mình (mắt, tai, mũi, lưỡi, thân, ý) tiếp xúc với thế giới bên ngoài (6 trần).
- Hệ quả của việc hiểu Thực tại là Cảm Giác:
- Cảm giác thuộc về tâm, không phải vật chất: Những cảm giác này là trải nghiệm của tâm trí.
- Vô thường (thay đổi liên tục): Cảm giác sinh ra khi có sự tiếp xúc (ví dụ, tay chạm bàn thì có cảm giác xúc chạm), và mất đi khi sự tiếp xúc đó không còn. Nó không tồn tại mãi mãi.
- Vô chủ, vô sở hữu (Vô ngã – không có cái “Tôi” làm chủ): Những cảm giác này không phải “của” mắt, tai… hay “của” cái bàn, bông hoa. Chúng chỉ đơn giản là sinh ra do có sự tiếp xúc, không ai là chủ nhân thực sự của chúng cả.
- Khi hiểu như vậy, chúng ta sẽ thấy Khổ và nguyên nhân gây Khổ (là do Thích/Chán/Ghét hay Tham-Sân-Si) đều nằm ở trong tâm mình.
- Việc chấm dứt Khổ cũng xảy ra trong tâm.
- Con đường chấm dứt Khổ là thay đổi Tâm: từ cách suy nghĩ, hành động sai lầm (Bát Tà Đạo) sang cách suy nghĩ, hành động đúng đắn (Bát Chánh Đạo), bằng cách thực hành sự chú tâm, ghi nhớ đúng đắn (Chánh Niệm, Tứ Niệm Xứ).
Thực hành Chú Tâm một chút nhé:
Hãy thử “Nhớ đến việc tích cực chú tâm thấy rõ cảm giác toàn thân”.
- Cách làm: Ngậm chặt răng lưỡi lại, đồng thời hướng sự chú ý vào việc học, làm việc, hoặc bất cứ điều gì bạn đang làm. Hoặc khi thực hành riêng: ngậm răng lưỡi, hướng đến việc nghe/xem, và nhắc thầm “THẤY” theo nhịp thở.
- Kết quả có thể là: Bạn sẽ tự động cảm nhận được cảm giác toàn thân. Cái “thấy” (sự nhận biết) diễn ra tự nhiên. Bạn chỉ “thấy” mà không suy nghĩ lung tung, và khi đó tâm không còn Tham-Sân-Si (Thích-Ghét-Chán) nữa, khổ sẽ giảm bớt hoặc chấm dứt.
Phần 2: Khám Phá Luật Nhân Quả (Hay Lý Duyên Khởi)
Luật Nhân Quả là một quy luật rất quan trọng trong cuộc sống.
Cách hiểu chưa đúng về Nhân Quả (Vô minh, Tà kiến):
- Nhiều người hiểu rằng “một nhân sinh một quả” hoặc “một nhân tự nó biến đổi thành quả”. Đây là cách hiểu sai lầm đã ăn sâu vào suy nghĩ của nhiều người.
- Ví dụ cho cách hiểu sai này:
- Tiếng trống là do cái trống tự phát ra.
- Nước tự bốc hơi thành mây.
- Con là “của” mẹ, cái nhà này là “của” ta.
- Hệ quả của cách hiểu sai:
- Dẫn đến suy nghĩ rằng mọi thứ tồn tại cố định, không thay đổi (Thường kiến) và có một “cái Tôi” làm chủ, sở hữu mọi thứ (Ngã kiến – chấp Ngã).
- Vì nghĩ mọi thứ là thường hằng, nên ta cố bám víu vào những điều tốt đẹp, mong nó tồn tại mãi, khi nó thay đổi thì mình đau khổ.
- Vì nghĩ có “cái Tôi” làm chủ, nên ta muốn kiểm soát mọi thứ, muốn mọi thứ theo ý mình.
Cách hiểu ĐÚNG về Nhân Quả (Lý Duyên Khởi – Minh, Chánh kiến):
- Nguyên lý cơ bản: Một “Quả” (kết quả) không phải do một “Nhân” (nguyên nhân) đơn lẻ sinh ra. Mà là do ít nhất hai Nhân tương tác (gọi là DUYÊN) với nhau, và cả hai Nhân đó cùng diệt đi thì Quả mới phát sinh.
- “Cái này có là do cái kia có. Cái này sinh là do cái kia sinh.”
- “Cái này không có là do cái kia không có. Cái này diệt là do cái kia diệt.”
- Ví dụ: Tiếng chuông không phải do cái chuông tự phát ra, cũng không phải do cái dùi tự tạo ra. Mà là do sự tương tác (duyên) giữa cái chuông và cái dùi. Khi dùi gõ vào chuông (hai nhân tương tác), thì tiếng chuông (quả) mới vang lên.
- Các ví dụ khác:
- Ngọn lửa cháy được là do có vật liệu cháy (như gỗ, xăng) và oxy, cùng với nguồn nhiệt ban đầu (sự tương tác).
- Bạn đạp xe đi được là do chân bạn tác động lực lên bàn đạp, bánh xe quay trên mặt đường (nhiều yếu tố tương tác).
- Trong tâm trí cũng vậy, một suy nghĩ hay cảm xúc (ví dụ: vui, buồn) không tự nhiên có, mà do các giác quan tiếp xúc với đối tượng bên ngoài, rồi tâm trí xử lý thông tin đó (Lộ trình Tâm gồm Thọ, Tưởng, Hành, Thức – hay còn gọi là Ngũ Uẩn).
- Các sự vật, hiện tượng phát sinh do nhiều yếu tố hợp lại (duyên xúc) chứ không phải do một nhân biến đổi mà thành. Quá trình Nhân-Quả diễn ra theo thời gian, nhân có trước, quả có sau; khi nhân diệt thì quả mới sinh.
Hệ quả của việc hiểu đúng Lý Duyên Khởi:
- Vô thường: Mọi thứ đều sinh ra rồi diệt đi liên tục, không có gì tồn tại mãi mãi. Chúng sinh ra do có đủ điều kiện (duyên), và diệt đi khi hết điều kiện. Chúng không từ đâu đến khi sinh ra, và cũng không đi về đâu khi mất đi. Đó là một dòng chảy sinh diệt không ngừng.
- Vô ngã (Vô chủ, vô sở hữu): Vì nhân diệt rồi quả mới sinh, và các pháp (sự vật, hiện tượng) tồn tại độc lập với nhau về mặt không gian, nên không có pháp nào là chủ nhân hay sở hữu của pháp nào cả. Điều này ngược với suy nghĩ “cái này của tôi”, “tôi làm chủ cái kia” của chúng ta, vốn là nguồn gốc của khổ đau. Mọi thứ đều không có ai làm chủ, không thể sở hữu hay điều khiển theo ý mình hoàn toàn được. Không có một “Bản Ngã” hay “cái Tôi” cố định nào làm chủ mọi thứ.
Cùng suy ngẫm thêm nhé:
- Khi bạn nghe một bài hát thấy “hay”, cái “hay” đó có phải do bài hát không?
- Khi bạn ăn một món thấy “ngon”, cái “ngon” đó có ở sẵn trong thức ăn không?
- Khi bạn nhìn cảnh đẹp, trời xanh mây trắng, cái “đẹp” đó có sẵn ở ngoại cảnh không?
- Khi bạn tương tác với người khác và cảm thấy giận dữ, buồn bã, có phải lỗi hoàn toàn do người khác không?
Khi chúng ta hiểu đúng sự thật, thấy được quy luật của cuộc sống (như Vô thường, Vô ngã, Duyên khởi), chúng ta nên học cách sống thuận theo những quy luật đó. Từ bỏ những cách sống sai lầm, trái quy luật sẽ giúp chúng ta bớt đi những mâu thuẫn, xung đột, phiền não và căng thẳng trong cuộc sống.
Hy vọng bài học hôm nay giúp các bạn có thêm những kiến thức bổ ích!
Nếu muốn tìm hiểu thêm, các bạn có thể tham khảo tài liệu slide gốc của buổi 2 tại đây.
Ghi chú:
Tài liệu được người viết học và chuyển thể từ những kiến thức học được từ Thiền Sư Nguyên Tuệ,Tổ chức giáo dục phi lợi nhuận Gosinga.
