Chào bạn
Hôm nay, chúng ta sẽ cùng nhau tìm hiểu về một kỹ năng rất thú vị và bổ ích, đó là “Chú tâm không tập trung”. Đây là buổi học đầu tiên trong chuỗi 4 buổi, và kỹ năng này sẽ là nền tảng giúp chúng ta cải thiện chất lượng cuộc sống cũng như việc học tập, làm việc của mình.
Mục tiêu của khóa học này là gì?
- Giúp chúng ta có được tâm trạng tích cực, vui vẻ, thoải mái một cách liên tục.
- Tập trung làm việc và học tập hiệu quả hơn, không bị xao nhãng.
- Rèn luyện trí nhớ, kỹ năng chú tâm quan sát, tư duy và có cái nhìn đúng sự thật (chánh kiến).
Để đọc nội dung hiệu quả, các bạn hãy cố gắng tập trung 100% và tạm thời tắt các thiết bị điện tử nhé. Bài học sẽ có phần lý thuyết, thực hành và hỏi đáp.
Bài học hôm nay (Buổi 1):
- Chúng ta sẽ khám phá sơ lược về 2 “lộ trình tâm” và cách hoạt động của tâm trí.
- Phân biệt 2 loại chú tâm (cách chúng ta để ý đến mọi thứ).
- Tìm hiểu về “Tâm Thấy” và “Tâm Biết” – hai yếu tố quan trọng trong tâm thức.
- Thực hành một chút về chú tâm để trải nghiệm trạng thái tích cực, vui vẻ.
Câu chuyện nhỏ trước khi bắt đầu: Chén trà của Thiền sư
Có một vị giáo sư uyên bác đến gặp một Thiền sư để hỏi đạo. Thiền sư mời trà. Ngài rót trà vào chén của vị giáo sư, và khi trà đã đầy, ngài vẫn tiếp tục rót, khiến trà tràn cả ra bàn.
Vị giáo sư thấy vậy vội nói: “Thưa Thiền sư, trà đã đầy rồi, không thể rót thêm được nữa!”
Thiền sư mỉm cười: “Cũng như chén trà này, đầu óc của ông nếu đã đầy ắp những kiến thức, thành kiến và suy nghĩ của riêng mình thì làm sao có thể tiếp nhận thêm những điều mới mẻ được nữa?”
Bài học: Để học hỏi hiệu quả, chúng ta cần có một tâm thế cởi mở, tạm thời “để trống” đầu óc của mình để đón nhận những kiến thức mới.
Hành trình đời người và câu hỏi về hạnh phúc
Thường thì trong cuộc sống, chúng ta trải qua các giai đoạn: sinh ra, đi học, vào đại học, đi làm, kết hôn, có con, rồi già đi… Chúng ta luôn đặt ra các mục tiêu, cố gắng chinh phục chúng, và thường nghĩ rằng khi đạt được thành công này hay thành công khác, mình sẽ có hạnh phúc mãi mãi.
Nhưng có một thực tế là, niềm vui khi đạt được mục tiêu thường qua nhanh, rồi những kỳ vọng mới lại xuất hiện, và chúng ta lại tiếp tục một vòng quay tìm kiếm không ngừng.
Ngay cả những người rất thành công và nổi tiếng thế giới như họa sĩ Leonardo da Vinci, nhà khoa học Isaac Newton, hay những người gần gũi hơn như Steve Jobs (người sáng lập Apple), họ cũng từng chia sẻ rằng mình chưa thực sự mãn nguyện hay có ít niềm vui trong cuộc sống dù đã đạt được những thành tựu to lớn.
Câu hỏi đặt ra là: Liệu hạnh phúc mà chúng ta thường tìm kiếm có thực sự lâu dài và viên mãn? Hay có một loại hạnh phúc nào khác không?
Hai loại hạnh phúc
- Hạnh phúc thông thường: Đến từ việc thỏa mãn các giác quan của chúng ta – mắt thấy cảnh đẹp, tai nghe nhạc hay, mũi ngửi hương thơm, lưỡi nếm vị ngon, thân chạm vào sự êm ái, ý nghĩ được hài lòng. Loại hạnh phúc này thường không bền vững và hay đi kèm với sự khổ (ví dụ, ăn món ngon quá nhiều có thể bị bệnh, xem phim nhiều quá thì mệt mỏi).
- Hạnh phúc từ nội tâm: Đây là loại hạnh phúc có được nhờ thực hành “chú tâm liên tục” đúng cách. Nó phát sinh từ bên trong chính chúng ta. Để hiểu về nó, trước tiên chúng ta cần tìm hiểu về hoạt động của tâm.
Loại Hạnh phúc thứ hai giúp bạn đạt được Hết khổ được Vui ngay bây giờ và tại đây liên tục bền vững chỉ cần bạn nhớ đến Thực hành Chú tâm liên tục cảm giác toàn thân. Đồng thời bạn vẫn học tập, và làm các công việc như hàng ngày bạn vẫn làm chỉ có khác làm làm việc với việc chú tâm các cảm giác trên thân bằng cách ngậm chặt răng lưỡi để kinh nghiệm trạng thái tích cực vui thoải mái phát sinh nơi nội tâm.
Tìm hiểu về “Tâm Thấy” và “Tâm Biết”
Trong tâm trí chúng ta, có hai “nhân vật” quan trọng:
- Tâm THẤY (hay Tâm biết trực tiếp giác quan): Đây là khả năng ghi nhận trực tiếp những gì mắt thấy, tai nghe, mũi ngửi, lưỡi nếm, thân cảm giác. Giống như một em bé sơ sinh, các em chủ yếu sống với cái “Thấy” này một cách rất hồn nhiên, chưa có nhiều phân tích, phán xét. Ví dụ: Mắt bạn THẤY một bông hoa (cảm giác hình ảnh về bông hoa). Tai bạn NGHE một tiếng chim hót (cảm giác âm thanh về tiếng chim hót).
Có 2 loại tâm THẤY:
- Có loại “Thấy” đi liền với cái “Biết sai” (sẽ giải thích ở dưới).
- Có loại “Thấy thuần túy”, tức là chỉ ghi nhận mà cái “Biết sai” không kịp khởi lên.
- Tâm BIẾT (hay Tâm Ý Thức): Sau khi “Thấy”, Tâm Biết bắt đầu hoạt động. Nó phân tích, đặt tên, đánh giá đối tượng là gì, tính chất ra sao, tốt hay xấu, thích hay ghét. Ví dụ: Sau khi mắt THẤY bông hoa (cảm giác hình ảnh về bông hoa), Tâm Biết sẽ cho bạn biết: “Đây là hoa hồng, màu đỏ, rất đẹp, có gai, mùi thơm…”
- BIẾT Sai sự thật (Tà kiến): Là khi Tâm Biết của chúng ta hiểu sai về đối tượng, gán cho nó những tính chất không thực có, hoặc phản ứng theo thói quen yêu/ghét.
- BIẾT Đúng sự thật (Chánh kiến): Là khi Tâm Biết hiểu đúng bản chất của đối tượng là Duyên khởi do căn trần tiếp xúc (vô thường – nó sinh lên rồi diệt đi, nó vô chủ vô sở hữu hay vô ngã – không ai làm chủ, sở hữu)
Câu chuyện Adam và Eva trong Kinh Thánh cũng có thể là một ẩn dụ: Khi sống trong vườn Địa Đàng, họ sống hồn nhiên (có thể coi là sống với “Tâm Thấy” thuần túy). Sau khi ăn “trái cấm của cây tri thức” (tượng trưng cho việc “Tâm Biết” bắt đầu phân biệt, phán xét mạnh mẽ), họ cảm thấy xấu hổ và phải chịu nhiều đau khổ.
Phân biệt 2 loại Chú Tâm
Bây giờ, chúng ta sẽ đi vào phần cốt lõi: phân biệt hai cách mà chúng ta chú ý đến sự vật, hiện tượng.
- Chú tâm thông thường (Chú tâm liên tục và tập trung vào đối tượng):
- Đây là kiểu chú tâm mặc định, tự nhiên mà ai cũng có từ khi sinh ra.
- Khi bạn đọc sách, xem phim, lái xe, hay làm một công việc gì đó, bạn thường dồn hết sự chú ý của mình vào một đối tượng cụ thể đó.
- Sự chú tâm này thường hướng đến những gì dễ chịu (tham muốn), khó chịu (sân hận), còn với những thứ trung tính thì chúng ta ngó lơ, ít chú ý hơn.
- Thuật ngữ Phật học gọi đây là “Chú tâm có Tầm có Tứ” (Tầm là hướng tâm đến đối tượng, Tứ là duy trì sự chú ý trên đối tượng đó). Nó thường liên quan đến “Tà Định” (sự tập trung do thích hay ghét, có thể dẫn đến căng thẳng, mệt mỏi).
- Ví dụ dễ hiểu: Giống như bạn dùng đèn pin soi vào một đồ vật. Ánh sáng đèn pin (sự chú ý) tập trung làm rõ chỉ một đồ vật đó thôi.
- Chú tâm liên tục KHÔNG tập trung (vào một đối tượng cụ thể nào):
- Đây là loại chú tâm chúng ta cần rèn luyện.
- Thay vì “dán chặt” sự chú ý vào một thứ, bạn sẽ học cách chú tâm liên tục đến các cảm giác khác nhau đang xuất hiện trên toàn bộ cơ thể mình, nhưng không duy trì hay tập trung vào bất kỳ một cảm giác riêng lẻ nào.
- Bạn để ý đến nhiều cảm giác cùng lúc hoặc nối tiếp nhau rất nhanh (ví dụ: cảm giác ở tay, rồi ở chân, một âm thanh thoáng qua, cảm giác ngứa nhẹ, hơi thở vào ra…) một cách đan xen, không dừng lại lâu ở một điểm nào.
- Thuật ngữ Phật học gọi là “Chú tâm Không Tầm Không Tứ” (Chú tâm nhưng không hướng đến đối tượng nào – “không Tầm”, và không duy trì chú tâm trên 1 đối tượng nào – “Không Tứ”). Đây là nền tảng của “Chánh Định” (sự chú tâm liên tục các cảm giác trên thân không phải do thích do ghét mà chú tâm, mang lại bình an, sáng suốt).
- Ví dụ dễ hiểu: Giống như bạn đứng trên một ngọn đồi cao, bạn có thể nhìn bao quát toàn bộ khung cảnh phía dưới. Bạn nhận biết được có nhà cửa, cây cối, sông ngòi… nhưng không nhìn chằm chằm vào riêng một cái cây hay một ngôi nhà nào cả. Sự chú ý của bạn bao trùm và linh hoạt.
Thực hành Chú tâm không tập trung
- Nguyên lý: Khi chúng ta chú tâm liên tục vào các cảm giác trên thân một cách đúng đắn, trạng thái Định (sự tĩnh lặng, hay nhất tâm) hay Thiền sẽ phát sinh.
- Mục đích: Quan trọng nhất là để “tách” Tâm Thấy ra khỏi Tâm Biết sai. Tức là, chúng ta dừng lại ở việc ghi nhận cảm giác (Thấy) một cách thuần túy, mà không để cho những suy nghĩ, phân tích, phán xét (Biết sai) xen vào.
- Kết quả có thể đạt được: Trải nghiệm trạng thái đầu óc trống rỗng, nhẹ nhàng do các suy nghĩ miên man không khởi lên, chỉ còn lại cái Thấy thuần túy, trong sáng.
Hướng dẫn thực hành cơ bản (có thể thử ngay):
- Bước 1: Cắn nhẹ hai hàm răng lại (không cần quá chặt). Lưỡi đặt nhẹ lên vòm miệng trên (nóc họng).
- Bước 2: Hướng sự chú ý đến việc Nghe âm thanh/bản nhạc đều đặn (ví dụ tiếng tích tắc của kim giây đồng hồ) hoặc Xem một chuyển động đều đặn (ví dụ kim giây đang chạy).
- Bước 3: Trong khi duy trì sự chú ý vào các đối tượng cảm giác trên thân, hãy thầm nhắc trong đầu “THẤY… THẤY…” theo nhịp thở (vào –ra – ngưng). Quan trọng là liên tục ghi nhận các cảm giác trên thân mà không tập trung cố định vào một điểm (cảm giác) nào.
- Bước 4: Khi kinh nghiệm thấy Sự chú tâm liên tục các cảm giác trên thân TỰ ĐỘNG xẩy ra và thấy thoải mái không có suy nghĩ khởi lên, thì lúc đó không cần duy trì sự chú tâm hay nhắc thầm nữa.
Làm sao để có hạnh phúc ngay bây giờ và tại đây?
Có hai cách chính:
- Thực hành chú tâm liên tục vào các cảm giác trên toàn thân để tách cái Thấy ra khỏi cái Biết sai (như chúng ta vừa tìm hiểu).
- Thay đổi cái Biết sai sự thật (tà kiến) thành cái Biết đúng sự thật (chánh kiến) – điều này chúng ta sẽ tìm hiểu kỹ hơn ở các buổi học tiếp theo.
Bài tiếp theo sẽ tìm hiểu “Thực tại là gì”?
Thực tại chính là những gì đang thực sự xảy ra ngay tại đây và bây giờ. Nó phát sinh do 6 giác quan của chúng ta (Mắt, Tai, Mũi, Lưỡi, Thân, Ý) tương tác với 6 đối tượng của chúng (Sắc, Thanh, Hương, Vị, Xúc, Pháp – tức là hình ảnh, âm thanh, mùi, vị, cảm giác chạm, và các đối tượng của ý).
Khi Căn Xúc Trần thì khởi lên Lộ trình Tâm bao gồm Tâm Thấy và Tâm Biết.
Buổi học đầu tiên của chúng ta đến đây là kết thúc. Các bạn có câu hỏi hay thắc mắc nào vui lòng để lại trong phần bình luận để nhận được giải đáp?
Nếu muốn tìm hiểu thêm, các bạn có thể tham khảo tài liệu slide gốc tại đây.
Ghi chú:
Tài liệu được người viết học và chuyển thể từ những kiến thức học được từ Thiền Sư Nguyên Tuệ,Tổ chức giáo dục phi lợi nhuận Gosinga.
