Việc Giác ngộ Tứ Thánh Đế sẽ đoạn tận Vô minh, Tham sân si và Khổ bởi vì Tứ Thánh Đế cung cấp Tuệ tri đúng sự thật về Khổ và Nguyên nhân Khổ (Tập Đế), từ đó thay đổi toàn bộ lộ trình tâm của con người, loại bỏ gốc rễ của luân hồi.
Mối liên hệ nhân quả này diễn ra theo ba bước cốt lõi sau:
1. Giác Ngộ Tứ Thánh Đế Đoạn Tận Vô Minh (Gốc Rễ Khổ)
Giác ngộ Tứ Thánh Đế là việc đạt được Tuệ tri Minh (hiểu biết đúng sự thật) về bốn chân lý này. Sự tuệ tri này đối lập hoàn toàn với Vô minh căn bản—gốc rễ của mọi khổ đau.
- Vô minh (Tà kiến) là hiểu biết sai lầm của nhân loại, mặc định rằng Khổ và Vui thuộc về thế giới ngoại cảnh(hoàn cảnh sống, sắc đẹp, tiền bạc, dịch bệnh).
- Minh (Chánh kiến) là hiểu biết đúng sự thật rằng Khổ và Nguyên nhân Khổ thuộc về nội tâm, phát sinh nơi lộ trình tâm của mỗi người. Nguyên nhân của khổ là do cái biết sai sự thật (Tà tri kiến) làm phát sinh Tham, Sân, Si.
Khi tu tập Bát Chánh Đạo (Đạo Đế), đặc biệt là qua quá trình Văn – Tư – Tu để đạt được Chánh kiến, người tu sẽ kích hoạt thông tin Minh trong bộ nhớ, làm cho Minh nổi trội và xóa bỏ thông tin Vô minh.
Sự Giác ngộ Tứ Thánh Đế (Tuệ tri Diệt Đế và Đạo Đế) là khi lộ trình tâm Bát Chánh Đạo khởi lên, có Chánh tri kiến (Minh), thì Tà tri kiến (Vô minh) không có mặt.
2. Đoạn Tận Vô Minh Dẫn Đến Đoạn Tận Tham Sân Si
Tham, Sân, Si (thích, ghét, chán) là nguyên nhân trực tiếp làm phát sinh khổ vui. Tham Sân Si phát sinh là do cái biết của Ý thức Tà tri kiến (Vô minh) xác định sai lầm rằng các đối tượng bên ngoài có hạnh phúc hay đau khổ.
- Trên lộ trình tâm Bát Tà Đạo, do Tà tri kiến (Vô minh) khởi lên, nên Tham Sân Si mới phát sinh, rồi dẫn đến Khổ Vui.
- Trên lộ trình tâm Bát Chánh Đạo, do có Chánh tri kiến và không có Tà tri kiến (Vô minh), nên lộ trình tâm này không phát sinh Tham Sân Si.
Việc giác ngộ Tứ Thánh Đế chính là chuyển đổi lộ trình tâm từ Bát Tà Đạo sang Bát Chánh Đạo. Khi Vô minh không còn chi phối, Tham Sân Si cũng không khởi lên nữa, vì đã mất đi nền tảng nhận thức sai lầm của chúng.
3. Đoạn Tận Tham Sân Si Đoạn Tận Khổ
Khổ (sầu bi khổ ưu não thuộc về tâm) là kết quả cuối cùng của lộ trình tâm Bát Tà Đạo, do Tham Sân Si gây ra. Khổ tâm chiếm từ 90 đến 95% toàn bộ nỗi khổ của nhân loại.
- Khi thực hành Bát Chánh Đạo (Đạo Đế) một cách thuần thục (Tu tuệ), lộ trình tâm chỉ dừng lại ở Tỉnh giác—tâm biết trực tiếp giác quan thuần túy.
- Tâm biết Tỉnh giác là trạng thái vô niệm, vô ngôn, vô phân biệt, không làm phát sinh Tham Sân Si.
- Khi không có Tham Sân Si, người đó kinh nghiệm được không có khổ vui với bất kỳ đối tượng nào. Trạng thái không có Tham Sân Si, không có khổ vui này chính là Khổ diệt (Diệt Đế), hay còn gọi là Niết bàn.
Như vậy, Giác ngộ Tứ Thánh Đế là quá trình thấu suốt bằng trí tuệ (Minh) về nguyên nhân sâu xa của Khổ (Vô minh) và áp dụng con đường đúng đắn (Bát Chánh Đạo) để vắng mặt Vô minh và Tham Sân Si, dẫn đến kinh nghiệm trực tiếp về sự chấm dứt Khổ.
Dựa trên nền tảng các bài pháp của Thiền Sư Nguyên Tuệ
